Aleksander Niweliński
doradztwo w zakresie fauny i flory

Andrias - azjatycki olbrzym z paleocenu

Istnieje wiele zwierząt, które choć pozornie znane, wciąż budzą ogromne zainteresowanie świat naukowego, a także ludzi niezwiązanych profesjonalnie z zoologią. Niewątpliwie należą do nich tajemnicze olbrzymy zamieszkujące do dzisiaj górskie potoki Chin i Japonii. Salamandry olbrzymie, największe spośród współcześnie żyjących płazów, osiągać mogą do 180 cm długości ciała i niemal 30 kg ciężaru ciała.

Są też wyjątkowo długowieczne, osiągając wiek ponad 50 lat a według domniemań japońskich naukowców żyć mogą nawet do 100 lat. Salamandry olbrzymie należą do rodziny skrytoskrzelnych /Cryptobranchidae/, najstarszej grupy płazów, która oddzieliła się od pozostałych płazów w okresie jurajskim, ponad 170 milionów lat temu. Morfologia współczesnych skrytoskrzelnych niewiele zmieniła się od tych czasów, toteż płazy te to prawdziwe żywe skamieniałości. Do skrytoskrzelnych, poza chińską salamandrą olbrzymią Andrias davidianus i japońską salamandrą olbrzymią Andrias japonicus zaliczany jest także amerykański przedstawiciel skrytoskrzelnych, amerykański diabeł błotny Cryptobranchus sp., jednak o znacznie mniejszych rozmiarach ciała niż jego azjatyccy krewniacy.

Salamandry olbrzymie, zarówno chińska jak i japońska, prowadzą niemal identyczny tryb życia, a różnice w ich wyglądzie zewnętrznym są dostrzegalne jedynie dla wyspecjalizowanych oczu. Niezwykle prymitywne, zaskakujące wręcz cechy występują u tych zwierząt od chwili pojawienia się ich na ziemi. Salamandry olbrzymie posiadają maleńkie oczy i bardzo słabo rozwinięty zmysł wzroku. Ubarwienie ciała jest ochronne: zielonkawo-brązowe, oliwkowe lub niemal czarne. Całe ich ciało pokryte jest brodawkami i fałdami skórnymi zwiększającymi powierzchnię respiracyjną ciała. Na uwagę zasługuje bowiem fakt, że salamandry olbrzymie nie posiadają ani płuc, ani skrzeli, gdyż oddychają wyłącznie poprzez skórę, wyposażoną w niezliczone spiralne otwory, przez które odbywa się wymiana gazowa.

Skrzela funkcjonują wyłącznie u larw po czym w trakcie przeobrażania się z larwy w osobnika dorosłego zanikają. A funkcje oddechowe przejmuje skóra.

Są drapieżnikami – ich potężne, uzębione szczęki potrafią zmiażdżyć dużą rybę bądź skorupę raka. Płazy te żywią się praktycznie wszelkimi zwierzętami, jakie są w stanie schwytać. Pokarm ich stanowią: ryby, płazy, mięczaki, owady i ich larwy, małe ssaki. Bywają również kanibalami. Są niezwykle odporne na surowe warunki środowiska w jakim przebywają. Średnia temperatura wody potoków górskich waha się w granicach od 6°C do 10°C, a dostępność pokarmu jest bardzo ograniczona. Salamandry olbrzymie jak wszystkie płazy są zmiennocieplne, a więc ich przemiana materii zależy od temperatury otoczenia. W niskich temperaturach przemiana materii czyli metabolizm przebiega u nich bardzo powoli. Dzięki temu salamandry olbrzymie potrafią głodować przez kilka tygodni, bez najmniejszej szkody dla zdrowia.

W okresie godowym budują gniazda lęgowe, wygrzebane łapami pod wodą przy brzegu rzeki. Dominujący samiec wpuszcza do gniazda samicę i pozwala innym samcom na zapłodnienie jej skrzeku, po czym pozostaje strażnikiem gniazda.

Strażnik agresywnie broni gniazda, istnieją nawet doniesienia o pogryzieniu ludzi przez salamandry olbrzymie w okresie godowym. Po kilku tygodniach z jaj wykluwają się larwy wyposażone w pierzaste skrzela; długość ich ciała nie przekracza 3 cm.

Zarówno chińskie jak i japońskie salamandry olbrzymie stały się w ostatnich latach obiektem intensywnych badań, zmierzających do uratowania ich od całkowitej zagłady.

Niestety jak większość wielkich zwierząt salamandry olbrzymie są zagrożone wyginięciem, głównie wskutek zanieczyszczenia i postępującej destrukcji środowiska naturalnego. Przyczyną tego stanu rzeczy jest regulacja rzek i wycinanie lasów oraz zanieczyszczenia przemysłowe. Masowo prowadzono także odłów tych zwierząt dla celów konsumpcyjnych (jeszcze w II połowie XX wieku odławiano kilka ton salamander olbrzymich rocznie dla celów konsumpcyjnych), również używano ich w medycynie ludowej i dla celów religijnych.

Kilka lat temu, jeszcze jako członek EAZA Amphibian & Reptile Taxon Advisory Group – Komisji Doradczej ds. Gadów i Płazów europejskiej organizacji ogrodów zoologicznych EAZA opracowałem wytyczne i zasady hodowli salamander olbrzymich w warunkach ogrodów zoologicznych. Opracowanie to, konsultowane z profesorem Kazushi Kuwabara z Japonii i z naukowcami ze Stanów Zjednoczonych, przedstawione na konferencji EAZA we wrześniu 2007 roku zyskało przychylną akceptację i stało się podstawą rozpoczęcia prób sprowadzenia salamander olbrzymich do ogrodów zoologicznych i ich hodowli w warunkach sztucznych w celu uratowania tych gatunków od całkowitej zagłady. Ma to kluczowe znaczenie szczególnie teraz, gdy okazało się, że wskutek niszczycielskiej działalności człowieka przeciągu ostatnich kilkunastu lat wyginęło bezpowrotnie kilkadziesiąt gatunków płazów. Dla porównania – w roku 1994 jedynie 18 gatunków płazów uznawano za zagrożone a w roku 2016 już 545 gatunków jest krytycznie zagrożonych wyginięciem. Rok 2008 ogłoszono Światowym Rokiem Ochrony Płazów.

Salamandry olbrzymie stają się więc niejako gatunkiem flagowym, stanowiącym symbol ochrony płazów - zwierząt całkowicie zależnych od poczynań człowieka. Cieszyć może jedynie fakt podjęcia światowych działań i istotnego udziału ogrodów zoologicznych w akcji na rzecz ochrony przyrody. I oby działania te miały wymierne efekty.

Aleksander Niweliński